Người Mường sinh sống lâu đời ở nước ta, có nền văn hóa phong phú, giàu bản sắc tộc người, họ sống chủ yếu ở tỉnh Hòa Bình và vùng núi của các tỉnh Phú Thọ, Thanh Hóa... Trước đây, hoạt động kinh tế chủ yếu của họ là nông nghiệp ruộng nước kết hợp nương rẫy, chăn nuôi, săn bắt, hái lượm và tiểu thủ công nghiệp. Bởi vậy, việc xem lịch để lập kế hoạch cho các hoạt động canh tác và sinh hoạt có ý nghĩa quan trọng đối với người Mường.
Trước đây, người Mường sử dụng lịch riêng của họ dựa trên sự vận hành của sao Tua Rua (sao Đoi/Roi) và mặt trăng. Họ khắc lịch lên 12 thẻ tre tương ứng với 12 tháng trong năm nên lịch này còn được gọi là lịch tre (hay lịch Đoi/Roi). Mỗi thẻ tre khắc ký hiệu tháng ở đầu thẻ; ngày và các hiện tượng tự nhiên (mưa, gió, cá, thú…) ở sườn thẻ. Mỗi tháng được chia thành 3 tuần: thượng tuần (tuần kâl), trung tuần (tuần lôồng) và hạ tuần (tuần cối). Người Mường sử dụng lịch tre để tính ngày tốt, xấu cho các hoạt động sản xuất (trồng trọt, đánh bắt cá, săn thú…), sinh hoạt thường ngày (mua trâu, làm nhà…), nghi lễ đời người (cưới xin, tang ma…), lễ hội của cộng đồng.
Hiện nay, chỉ một số ít người Mường còn biết cách sử dụng lịch tre. Năm 2022, Tri thức dân gian lịch tre (lịch Đoi/Roi) được vinh danh là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.
Bộ lịch này được ông Bùi Văn Nghé ở xóm Khang, xã Văn Sơn, huyện Lạc Sơn, tỉnh Hòa Bình làm năm 1976, được Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam sưu tầm năm 1996 và được giới thiệu trong phần trưng bày về các dân tộc nhóm ngôn ngữ Việt - Mường ở tầng 1, tòa nhà Trống đồng.
Người viết: Vũ Thị Thanh Tâm
Ảnh: BTDTHVN